Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP)

Hasan Baltalar
Ağaçişleri End. Mühendisi

Özet

Hepimiz hayatımızda bazı kararlar veririz. Bu kararlarda ne kadar başarılı olduğumuz, sonuçlar ile birlikte ortaya çıkar.

İnsanlar kararlarını iki tür analizle verirler. Birincisi, sezgilerle yapılan otomatik analizdir. Çok hızlı gelişir ve genellikle objektif değildir. Karar vermenin ikinci yolu ise mantıksal analizdir ve muhakkak analitik bir yöntem gerektirir.

Bu yazıda size, sadece kâğıt-kalem (ve gerek duyarsanız bir hesap makinesi) kullanarak, Analitik Hiyerarşi Süreci’ni nasıl uygulayabileceğinizi anlatmaya çalışacağım. Amacım, kararlarınıza analitik bir yöntemle ulaşmanıza ve böylece daha doğru kararlar almanıza yardımcı olmaktır.

Abstract

We make some decisions in our life. Successions about our decisions appear after their results.

People make their decisions by two ways. First of them is, automatic analysis that made by intuitions. It is progressed very fast and it is generally not unbiased. Second one is rational analysis and needs an analytic method.

I will try to show how you can use The Analytic Hierarchy Process with only paper and pencil (and a calculator if you need) in this article. My purpose is to help you reach your decisions by an analytic method and you make accurate decisions.

1. Giriş

1.1. Sezgisel Kararlardaki Sorunlar

Sezgisel analizle verile kararlar genellikle objektif değildir. Çünkü bu kararlar bazı eğilimleri beraberinde taşır:

• Topluluğa uyma eğilimi (Topluluğa aykırı düşmemeye çalışırız)
• Statüko eğilimi (Mevcut durumu korumaya çalışırız)
• Özgüven eğilimi (Kendimize duyduğumuz güven bizi yönlendirir)
• Hüsn-ü kuruntu eğilimi (Önyargılarımız genellikle devrede olur)
• Girdi eğilimi (Olaya etki eden şartları hesaba katmaya çalışırız)
• Kanıt onaylama eğilimi (Ortadaki bulunan kanıtları görmezden gelemeyiz)

Sezgisel analizde çoğu zaman, bu eğilimlerin katkısı ile tüm alternatifleri hassas olarak incelemekten mahrum kalırız.

1.2. Analitik Hiyerarşi Süreci Nedir?

Analitik Hiyerarşi Süreci, Russell ve Taylor tarafından yazılan “Operations Management” kitabındaki tanıma göre, karar alternatiflerinin çoklu kriterlere göre sıralanmasına ve seçim yapılmasına yarayan nicel bir yöntemdir.

Diğer bir deyimle Analitik Hiyerarşi Süreci; her bir karar alternatifini, karar vericinin kriterlerini yakalama derecesine göre sıralamak için rakamsal değerler geliştirme sürecidir.

Analitik Hiyerarşi Süreci; karar vericinin tüm kriterlerini yakalayan en iyi alternatifi seçmekle, “Hangisini seçeceğiz?” veya “En iyisi hangisidir?” sorularına cevap bulur. Aşağıdaki şema, bu analizin hiyerarşik yönünü anlatmaktadır.

1.3. Analitik Hiyerarşi Süreci neyi kullanır?

• Basit Matematik: Analitik Hiyerarşi Süreci, hepimizin bildiği temel matematiği kullanır. Bunlar dört işlem yani, toplama, çıkarma, çarpma ve bölmedir.
• Kriter: Karar verici için önemli görünen (fiyat, kalite, mesafe, … gibi) herhangi bir şeydir.
• Standart Tercih Tablosu: Her kriterin karar verici için ne kadar önem taşıdığını belirtmeye yarayan değerler içerir.

1.4. Standart Tercih Tablosu

Standart Tercih Tablosu tek sayılardan oluşan, aradaki çift sayıların da uzlaşma değerleri olarak kullanıldığı bir ölçek tablosudur.

Standart Tercih Tablosu, iki alternatifin karşılaştırılması için makul bir zemin oluşturması amacıyla, Analitik Hiyerarşi Süreci’nde uzmanlaşmış araştırmacılar tarafından tanımlanmıştır.

2. Analitik Hiyerarşi Süreci Nasıl Çalıştırılır?

Analitik Hiyerarşi Süreci’nin nasıl çalıştırılacağına örnekler üzerinden bakalım:

2.1. Basit Örnek

Diyelim ki A ve B ürünü için iki kriterimiz var: Maliyet ve Kalite.

A’nın maliyeti 60YTL ve kalitesi ortalamanın üzerinde. B’nin maliyeti 15YTL ve kalitesi ortalama düzeyde. Hangisini tercih ederiz?

Maliyette B’nin A’ya çok üstünlükle, kalitede ise A’nın B’ye az üstünlükle tercih edileceği iki matris yapalım.

Buradaki matrislerde, B’nin fiyatı A’nın fiyatına çok üstünlükle tercih edilmiş. B’nin A’ya üstünlüğü 7, bunun karşılığı ise 1/7. A’nın kalitesi de B’nin kalitesine az üstünlükle tercih edilmiş. A’nın B’ye üstünlüğü 3, bunun karşılığı ise 1/3.

Matrislere ilk bakışta, maliyet kriterini çok önemsediğimiz açıkça belli oluyor.

2.2. Karmaşık Örnek

Baltalar Mobilya firmasının, büyüyen üretim hacmi için yeni bir fabrika yeri seçmesi gerekiyor. Firma, yeni yerin seçiminde karar vermek için Analitik Hiyerarşi Süreci’ni kullanmak istiyor.

Baltalar Mobilya’nın kararına etki edecek 4 kriteri var: Emlâk fiyatı, tedarikçilere uzaklığı, o yerdeki işgücünün kalitesi ve işçilik maliyeti.

Firmanın karar vermesi gereken 3 yer alternatifi var: A, B ve C.

Bunlardan örnek olarak fiyat matrisini okuyalım: Emlâk fiyatı açısından A ve C yerleşimleri eşit önem verilerek tercih edilmiş, ancak B’ye göre daha üstün tutulmuş.

1. Hesaplamalar

Şimdi analitik hiyerarşi sürecinin nasıl hesaplandığına bakalım ve ikinci örneğimizde tercih matrisleri çıkarılan kriterlerden emlak fiyatı ile başlayalım.

1.1. Basamak

Önce her sütundaki değerleri alt alta toplayarak, sütun toplamlarını elde ediyoruz:

1.2. Basamak

Sonra bu değerleri aynı sütunun toplamına bölüyoruz. Yeni çıkan matriste, her sütunun toplamı 1’e eşit olacaktır.

1.3. Basamak

Sonra matematikteki basitliği ve tekdüzeliği korumak amacıyla, kesirleri ondalıklara dönüştürüyor ve her satırın toplamını üçe bölerek ortalamasını buluyoruz.

1.4. Basamak

Diğer 3 kriter için de ilk üç basamağı tekrar ederek satır ortalamalarını buluyor ve aşağıdaki matrise ulaşıyoruz.

1.5. Basamak

Şu ana kadar, seçilecek yer alternatiflerini elimizdeki kriterlere göre karşılaştırarak bir matrise ulaştık. Aynı yöntemi kullanarak, kriterlerin kendi aralarındaki önem sırasını da belirlememiz gerekiyor. Bunda da birinci basamakta olduğu gibi, standart tercih tablosundaki değerleri kullanarak ilk matrisimizi oluşturuyoruz.

1.6. Basamak

Fabrika yeri seçiminde takip ettiğimiz ilk 4 basamağı, bu yeni matris için de tekrar ederek gördüğünüz tabloya ulaşıyoruz. Satır ortalamasına dikkat edelim.

Satır ortalamasını ayrı bir tablo olarak çıkardığımızda görüyoruz ki, fabrika yeri seçiminde bizim için tedarikçiye olan yakınlık net bir şekilde birinci sırada önemlidir. Onu emlâk fiyatı, işgücü maliyeti ve işgücü rezervi takip etmektedir.

1.7. Basamak

En son basamağa geldik. Elimizde dördüncü ve altıncı basamakta ulaştığımız 2 adet matris var. Bir tanesi yer alternatiflerinin elimizdeki kriterler bazında aldığı önem puanını, diğeri ise kriterlerimizin kendi aralarındaki önem puanlarını, yani ağırlıklarını içeriyor.

Yapacağımız son hesaplama yer alternatifleri matrisindeki her alternatifin, her kriter bazındaki değerini o kriterin ağırlık puanıyla çarparak bulunduğu satırı toplamak olacaktır.

Sonuç:

Hesaplamalarımızın sonunda, elimizdeki yer alternatiflerinin kendi arasında ağırlık kazandığını görüyoruz. Analitik Hiyerarşi Süreci ile sıralama baz alındığında, firmamızın yeni fabrika yeri olarak C alternatifini seçmesi gerekecektir.

3. Uygulamada Analitik Hiyerarşi Süreci

Analitik Hiyerarşi Süreci’nin gerçek hayatta birçok uygulama alanı mevcuttur. İş hayatında da bunun imkânı, fazlasıyla vardır. Bu yöntem;

• ERP yazılımı seçimi,
• Proje ve portföy seçimi,
• Satıcı ve kaynak seçimi,
• Planlama ve bütçeleme,
• Pazar araştırma,
• Performans ve risk değerlendirme,
• Eğitim,

ve daha birçok konuda analitik ve doğru karar vermemize yardımcı olacaktır.

4. Profesyonel anlamda Analitik Hiyerarşi Süreci

“Expert Choice” firması, tasarımını yaptığı Analitik Hiyerarşi Süreci uygulama yazılımı ile müşterilerine profesyonel hizmet vermektedir. Yazılım hakkında geniş bilgi için “http://www.expertchoice.com” adresine bakılabilir.

Firmanın hizmet verdiği müşterilerden bazıları şunlardır:

• GM – Ford – Ferrari
• Merck – Trubion
• BP – Chevron
• 3M – Jarden
• HP – IBM
• NASA – NATO

5. Analitik Hiyerarşi Süreci’nin Kullanılamayacağı Yerler

Karar verecek olan kişi seçim kriterlerini belirleyebildiği ve tercih sıralamalarını yapabildiği sürece, Analitik Hiyerarşi Süreci’nin kullanılamayacağı bir durum yoktur.

5846 sayılı yasa gereği lütfen gerektiği gibi kaynak göstermeden alıntı yapmayınız

---

Kaynaklar

• Russell, Roberta S. and Taylor III, Bernard W, “Operations Management 4th Edition”, Upper Saddle River – New Jersey, Prentice Hall, 2003.
• Smith, Bush and Schmoldt, “The Selection of Bridge Materials Utilizing the Analytical Hierarchy Process”, 2003.
• Saaty, T.L., “The Analytic Hierarchy Process”, Mcgraw-Hill, 1980.
• Saaty, T.L., “Fundamentals of Decision Making and Priority Theory with the Analytic Hierarchy Process”, RWS Publications, Pittsburgh, 1994.
• Expert Choice Client List “http://expertchoice.com/customers”